Μια έντιμη φιλοσοφική βιογραφία

Didier Eribon, "Μισέλ Φουκώ. Φιλόσοφος, δανδής και ταραξίας"

μτφρ.: Νίκος Σταμπάκης, επιμ.: Ελευθερία Ζέη, εκδόσεις Lector, σ. 511

Ο Μισέλ Φουκώ (1926-1984) δεν είναι μόνον ένας στοχαστής μεγάλου βεληνεκούς, από εκείνους που σφράγισαν το πνεύμα των τελευταίων δεκαετιών του 20ού αιώνα· είναι επίσης μια ιδιόμορφη και συναρπαστική προσωπικότητα, που προσφέρεται εξόχως για μυθιστορηματικές βιογραφικές εξιστορήσεις. Εδώ ακριβώς αναφύεται ο μεγάλος κίνδυνος της σκανδαλοθηρίας, που χρωματίζει συχνά το ενδιαφέρον ενός ευρύτερου, μη φιλοσοφικού κοινού για τους βίους ορισμένων φιλοσόφων (ο Νίτσε, ο Χάιντεγκερ, ο Βιτγκενστάιν, ας πούμε, έχουν υπάρξει κατά καιρούς θύματα ενός τέτοιου «ενδιαφέροντος»). Γράφτηκαν άλλωστε ήδη βιογραφίες του Φουκώ, που άξονας περιφοράς τους ήταν τα σεξουαλικά του γούστα ή οι εμπειρίες του από τα σ/μ γκέι κλαμπ του Σαν Φραντσίσκο... Πρέπει εξαρχής να ξεκαθαρίσουμε, λοιπόν, ότι το βιβλίο του Didier Eribon δεν είναι κάτι τέτοιο. Πρόκειται για το καλύτερο είδος φιλοσοφικής βιογραφίας -όπως το βιβλίο του Ray Monk για τον Βιτγκενστάιν1 ή της Elisabeth Roudinesco για τον Λακάν2, για ν' αναφέρω δύο έργα διαθέσιμα στα ελληνικά-, όπου, χωρίς να συγκαλύπτονται τα βασικά γεγονότα της προσωπικής ζωής, γίνεται απόπειρα να φωτιστεί η παραγωγή των ιδεών μέσα από αυτές ακριβώς τις εμπειρίες ζωής και σε συνεχή αλληλοδιαμόρφωση μαζί τους. Αναδεικνύεται επίσης ένα ορισμένο πνευματικό περιβάλλον, ένα δίκτυο πυκνών διανοητικών και επιστημονικών ανταλλαγών μέσα από το οποίο παράγεται εντέλει το έργο ως συλλογικό, σε τελευταία ανάλυση, μόρφωμα ενδεικτικό μιας ιστορικής εποχής έξω από την οποία θα ήταν αδύνατο να συλληφθεί και να ερμηνευθεί. Υπό αυτές τις συνθήκες, οι δευτεραγωνιστές της εξιστόρησης δεν είναι διόλου κομπάρσοι αλλά ενδιαφέρουν αυτοτελώς, όσο και ο ίδιος ο βιογραφούμενος συγγραφέας, τον μελετητή των ιδεών, ο οποίος έχει στα χέρια του έτσι ένα μοναδικής σπουδαιότητας ντοκουμέντο.

Ο Didier Eribon (γενν. 1953), αξιόλογος διανοούμενος της γενιάς του, με φιλοσοφικές καταβολές ο ίδιος, μας είναι γνωστός ιδίως από τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις που είχε εκδώσει παλαιότερα, σε αντίστοιχους τόμους, με τον Ζορζ Ντιμεζίλ και με τον Κλοντ Λεβί-Στρος. Αρθρογραφεί χρόνια στη Liberation και στον Nouvel Observateur, σε ένα φάσμα θεμάτων που κυμαίνεται από την κριτική λογοτεχνίας μέχρι ζητήματα φιλοσοφίας και επιστημών του ανθρώπου. Γνώρισε προσωπικά τον Φουκώ τα τελευταία χρόνια της ζωής του (1979-84) και αμέσως μετά τον θάνατό του συνέλαβε την ιδέα να γράψει μια βιογραφία του. Το έργο εκδόθηκε εντέλει το 1989, αφού είχαν μεσολαβήσει χρόνια εντατικής έρευνας, που έφεραν τον συγγραφέα του σε όλους τους τόπους-σταθμούς τής τεθλασμένης ζωής τού Φουκώ: Πουατιέ, Λιλ, Κλερμόν Φεράν, Ουψάλα, Βαρσοβία, Τύνιδα, Σαν Φραντσίσκο... Ακόμα σημαντικότερο, συναντήθηκε και συνομίλησε με ανθρώπους-κλειδιά, όχι μόνο στην προσωπική ζωή του Φουκώ αλλά και στο ευρύτερο πνευματικό περιβάλλον του Παρισιού εκείνες τις γόνιμες δεκαετίες του '50, του '60 και του '70: ο Ζορζ Κανγκιλέμ, ο Λουί Αλτουσέρ, ο Ζ.Τ. Ντεσαντί, ο Μισέλ Σερ, ο Ζιλ Ντελέζ, ο Ζακ Ντεριντά, ο Ζορζ Ντιμεζίλ και ο Κλοντ Λεβί-Στρος, ο Πιερ Μπουρντιέ, ο Κλοντ Πασερόν και άλλοι, ζώντες κατά ευτυχή συγκυρία την εποχή του θανάτου τού Φουκώ, συναντήθηκαν επανειλημμένως μαζί του και του εμπιστεύτηκαν μαρτυρίες, αφηγήσεις, πληροφορίες και πολύτιμα ντοκουμέντα. Πολλές φορές ο φακός εστιάζει πάνω τους, παρακολουθώντας τους επί μακρόν, στη δική τους κίνηση, καθώς οι τροχιές τους διασταυρώνονται καθοριστικά σε πολλά σημεία, σε θεωρητικό όσο και σε προσωπικό επίπεδο, μ' εκείνη την ιδιάζουσα και ποτέ προκαθορισμένη πορεία που διαμόρφωσε τον φιλόσοφο Μισέλ Φουκώ. Ετσι, μπορεί να πει κανείς, η εξιστόρηση γίνεται κάτι περισσότερο από μιαν απλή βιογραφία: αποκτά τις διαστάσεις χρονικού, στις σελίδες του οποίου εκτίθενται η ανθρωπογεωγραφία και ο χάρτης των ιδεών μιας ορισμένης -συγκαιρινής μας- εποχής του στοχασμού.

Η βιογραφική ανασύσταση μιας πληθωρικής υποκειμενικότητας, κατάφορτης με προθέσεις, αποβλέψεις και επιθυμίες, έρχεται σε παράδοξη αντίφαση με τις διακηρυγμένες απόψεις του ίδιου του Φουκώ, ιδίως στην πρώιμη περίοδο του έργου του, περί «θανάτου του συγγραφέα», «τέλους του υποκειμένου» και περί του «ανθρώπου» ως κειμενικής κατασκευής - αντίφαση που βεβαίως δεν διαφεύγει από τον συγγραφέα αυτής της βιογραφίας. Γράφει, ας πούμε: «Ο αιώνας: με άλλα λόγια ο κόσμος μας, στον οποίον η εικόνα του Φουκώ φαίνεται πως είναι και παραμένει για πολύ καιρό χαραγμένη και αρνείται να σβηστεί, όπως τα σχέδια στην άμμο που εκείνος αναφέρει στο τέλος του βιβλίου Οι λέξεις και τα πράγματα, αυτά που συνήθως εξαφανίζονται στη φουσκονεριά» (σελ. 20). Ο Ζορζ Ντιμεζίλ ωστόσο, ο άνθρωπος που τον γνώριζε ίσως καλύτερα από κάθε άλλον και ο οποίος στάθηκε από πολλές απόψεις ο καλός άγγελος της ζωής του, περισσότερο και από τους προσφιλείς δασκάλους που ο ίδιος ο Φουκώ μνημονεύει στο εναρκτήριο μάθημά του στο College de France, τους Ζαν Ιπολίτ και Ζορζ Κανγκιλέμ, έλεγε γι' αυτόν: «Φορούσε μάσκες, και τις άλλαζε διαρκώς [...] Υπάρχουν χίλιοι Φουκώ» (σελ. 13). Οι ίδιες οι ιλιγγιώδεις καμπές της βιογραφίας του, από τον απελπισμένο και αυτοκαταστροφικό έφηβο στον άψογο και μάλλον υπηρεσιακό πολιτιστικό ακόλουθο, και από τον επιφυλακτικό ακαδημαϊκό που συμμετέχει σε γκολικές επιτροπές για την εκπαιδευτική μεταρρύθμιση μέχρι τον ακτιβιστή που συγκρούεται με την αστυνομία για τα δικαιώματα των φυλακισμένων, αποδεικνύουν το εύστοχο αυτής της ρήσης· ωστόσο και μόνον ο κειμενικά εξοικειωμένος με το έργο του Φουκώ είναι σε θέση ν' αναγνωρίσει τις εξοντωτικά αντιφατικές συνιστώσες που συνθέτουν αυτό το έργο, κάτω από την υπερβολικά φροντισμένη ρητορική του επιφάνεια: η μετατόπιση από μια υπαρξιακά-φαινομενολογικά προσανατολισμένη ψυχολογία τύπου Biswanger στον αντι-ψυχολογισμό (και αντι-ουμανισμό) των νεοφορμαλιστικών δομικών αναλύσεων, που κορυφώνονται στο Οι λέξεις και τα πράγματα· ο συνδυασμός μιας θετικιστικής σχολαστικότητας όσον αφορά την ιστορική και αρχειακή τεκμηρίωση με την υπονόμευση των ίδιων των αξιώσεων του λόγου που υπορρέει κάθε επιστημονική μεθοδολογία και αγόρευση, ιδίως στην Ιστορία της τρέλας κατά την κλασική εποχή· η συνύπαρξη μιας μεθοδευμένης καταγγελίας των θεσμικών εξουσιών, από τη Γέννηση της κλινικής ώς το Επιτήρηση και τιμωρία, με μιαν υπόρρητη ανθρωπολογία που αντιμετωπίζει την εξουσία (pouvoir είναι ο όρος που χρησιμοποιεί κατά κόρον και αδιαφοροποίητα ο Φουκώ) ως πανταχού παρούσα και ανυπέρβατη σχεσιακή συνθήκη· η μετάβαση από μιαν αντίληψη του υποκειμένου ως παθητικής διαμόρφωσης εκ μέρους συνδυασμένων και πανίσχυρων λογικοθεσμικών πρακτικών, στο πρώιμο έργο του, στην απεριόριστη αυτοκατασκευαστικότητα του εαυτού, την οποία διεκδικεί στην ύστερη Ιστορία της σεξουαλικότητας, παράγουν εκρηκτικά αντινομικές οπτικές που δύσκολα μπορεί κάποιος να φανταστεί πώς στεγάζονται στην ίδια σκέψη.

Μία από τις υπηρεσίες που προσφέρει αυτή η βιογραφία του Eribon είναι ότι αναδεικνύει την αλληλουχία των αντιφάσεων που διαποτίζουν τη ζωή και το έργο, χωρίς την παραμικρή προσπάθεια τεχνητής ομογενοποίησης που χαρακτηρίζει συνήθως τις φιλοσοφικές επιτομές. Περιστασιακά, κάποιες ελάσσονες παρατηρήσεις αποδεικνύονται απροσδόκητα πολύτιμες για να καταλάβουμε την κρυφή λογική που συνέχει, από ψυχολογική άποψη, τέτοιες φαινομενικές ανακολουθίες - όπως ας πούμε ότι ο Φουκώ έδειχνε πάντοτε μια εντυπωσιακή αδιαφορία, αν όχι εχθρότητα, προς τη φύση... Κυρίως, όμως, επαναφέρει το πρόσωπο και το έργο στις πραγματικές του διαστάσεις, διαλύοντας ορισμένους διαδεδομένους μύθους. Οπως το θέτει στην Εισαγωγή: «Ο Φουκώ βρέθηκε στο προσκήνιο το 1966, όταν εκδόθηκαν Οι λέξεις και τα πράγματα, αλλά πολύ σύντομα η φήμη του ταυτίστηκε με την πολιτική του δραστηριότητα κατά τη δεκαετία του '70. Και πολύ συχνά ό,τι γράφεται στο εξής γι' αυτόν φέρει το σημάδι τής όψιμα κατασκευασμένης εικόνας του "στρατευμένου φιλοσόφου" που μοιάζει να μετέβαλε εκ των υστέρων όλα όσα υπήρξε πρωτύτερα ο Φουκώ» (σελ. 14). Αν κάτι δείχνει αφθόνως αυτή η βιογραφία, είναι το πόσο βαθιά πανεπιστημιακό, για να μην πούμε υπηρεσιακό, είδος διανοουμένου υπήρξε ο Μισέλ Φουκώ. Η αντιπάθειά του προς τον μαρξισμό, δίχως λεπτότερες διακρίσεις, ήταν σταθερή από την αρχή ώς το τέλος της σταδιοδρομίας του. Πριν από τον Μάη του '68 είχε φήμη γκολικού, συμμετείχε με ζήλο σε ανώτατα κλιμάκια για την εφαρμογή κυβερνητικών πολιτικών και η τυχόν ριζοσπαστικότητά του ήταν αυστηρά μεθοδολογική, αρθρωμένη μέσα στο σχολαστικό πρωτόκολλο των ανώτατων εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Πίσω από αντιπαραθέσεις του με στοχαστές, όπως ο Σαρτρ, διαφαίνεται όχι μόνο μια θεωρητική έριδα για τη διαλεκτική, αλλά και η σοβούσα εχθρότητα ανάμεσα στο πανεπιστήμιο και τους ελεύθερους διανοούμενους. Ο ανεμοστρόβιλος των γεγονότων που τον κατέβασε στους δρόμους τα χρόνια του '70, η αθέλητη σύνδεσή του με το αντιψυχιατρικό κίνημα στη Βρετανία, η ειλικρινής κινητοποίησή του για τους ποινικούς κρατούμενους, που πάντα του ασκούσαν ιδιαίτερη έλξη, ακόμα και η αμφιλεγόμενη εμπλοκή του με πρόσωπα και διαδικασίες που προετοίμασαν την ιρανική επανάσταση, και η απερίφραστη στήριξη που της έδωσε στα πρώτα βήματα, θα μπορούσαν όλα να διαβαστούν ως εκρήξεις μιας προσωπικότητας που ασφυκτιούσε μέσα στους θεσμικούς και κοινωνικούς της ρόλους - τις «μάσκες» της· η πραγματική ριζοσπαστικότητα όμως είναι άλλη υπόθεση, και μπορεί να διακριβωθεί μόνο μέσα στις αρθρώσεις του ίδιου τού έργου.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ray Monk, Λούτβιχ Βιτγκενστάιν. Το χρέος της μεγαλοφυΐας, μτφρ.: Γρηγόρης Κονδύλης, επιμ.: Κωστής Κωβαίος (Scripta, Αθήνα 1998).

2. Elisabeth Roudinesco, Ζακ Λακάν. Σχεδίασμα μιας ζωής, ιστορία ενός συστήματος σκέψης, μτφρ.: Νίκος Ηλιάδης (Ινδικτος, Αθήνα 2007).

Δεν θα ήταν σωστό αν έλεγα ότι ήταν όμορφος. Στην οικογένεια Μπαχ λίγοι ήταν οι ωραίοι άντρες. Ολη, όμως, η θέληση του πνεύματός του καθρεφτιζόταν στα χαρακτηριστικά του. Η δύναμη του μετώπου του ήταν εντυπωσιακή και τα πυκνά του φρύδια, σουφρωμένα από την αδιάκοπη συγκέντρωση, έδιναν στα μάτια του ένα βάθος μοναδικό. Οταν τον γνώρισα τα μάτια του ήταν μεγάλα, αλλά στα τελευταία χρόνια της ζωής του τα βλέφαρα είχαν βαρύνει από την καταπόνηση και τις ταλαιπωρίες και τα μάτια είχαν χάσει πια τη λάμψη τους. Το έντονο βλέμμα του έμοιαζε στραμμένο προς τα μέσα, πράγμα που δημιουργούσε μεγάλη εντύπωση.

Αννα Μαγκνταλένα Μπαχ

«Το μικρό χρονικό της Αννας Μαγκνταλένα Μπαχ», μτφρ. Τατιάννα Κωνσταντινίδη © Εκδόσεις Νεφέλη 

Πηγή: Εφημερίδα ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ