Ισοι απέναντι στο νόμο

 

Υπεύθυνος: ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ Του ΝΤΑΝΙΛΟ ΖΟΛΟ, Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 31 Ιανουαρίου 2010

Από τις απαρχές του πολιτισμού οι οργανωμένες ανθρώπινες ομάδες έδειξαν την τάση να εγγυώνται την ασφάλειά τους διαχωριζόμενες από τις άλλες ομάδες και χαράσσοντας σύνορα ανάμεσα σε «πολίτες» και σε «ξένους». Και στο εσωτερικό κάθε ομάδας έτεινε να διαμορφώνεται μια ιεραρχική δομή, με τη διαφοροποίηση των εξουσιών και των συλλογικών ευθυνών. Η πόλις της αρχαίας Ελλάδας είναι ένα παράδειγμα αυτής της διπλής διαφοροποίησης. Ο πολίτης αντιτίθεται στον ξένο, αν και δεν είναι όλοι οι ξένοι ίσοι. Οι βάρβαροι -εκείνοι που δεν ξέρουν να μιλάνε- διακρίνονται από τους Ελληνες, οι οποίοι έχουν κοινή γλώσσα, θρησκεία και έθιμα. Ο βάρβαρος, καθώς δεν διαφοροποιείται αρκετά σε διανοητικά και ηθικά χαρίσματα από το ζώο, δεν μπορεί να συμμετέχει στη ζωή της πόλης.

Ο Ελληνας αντίθετα μπορεί να παίρνει μέρος, αλλά μόνον από τη διαχωρισμένη θέση του «μέτοικου». Αυτός δεν είναι πολίτης, όπως δεν είναι πολίτες οι δούλοι, οι φτωχοί και οι γυναίκες. Η ιδιότητα του πολίτη, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης, πρέπει να παραχωρείται μόνον στους ενήλικους και ελεύθερους άνδρες. Δεν ήταν πολύ διαφορετική και η ρωμαϊκή αντίληψη της ιδιότητας του πολίτη στη δημοκρατική εποχή.

Η νεότερη αντίληψη της ιδιότητας του πολίτη αναδύεται χάρη στους θεωρητικούς της απόλυτης μοναρχίας, που γράφουν τα έργα τους μεταξύ του 16ου και του 17ου αιώνα, όπως ο Ζαν Μποντέν και ο Τόμας Χομπς. Η έννοια της ιδιότητας του πολίτη χάνει το νόημά της της συμμετοχής στους δημόσιους ρόλους και στις τιμές που συνδέονται με αυτούς.

Το να είναι πολίτες ισοδυναμεί με το να είναι πιστοί και υπάκουοι υπήκοοι του μονάρχη, που υπόκεινται στους ίδιους νόμους ανεξάρτητα από τις διαφορές θρησκείας, γλώσσας και εθνικής καταγωγής. Με τις μεγάλες όμως αστικές επαναστάσεις του 17ου και 18ου αιώνα -και με τα έργα συγγραφέων όπως ο Τζον Λοκ και ο Ζαν Ζακ Ρουσό- η νεότερη έννοια της ιδιότητας του πολίτη επιβεβαιώνεται ως νομική ισότητα όλων των πολιτών ως υποκειμένων δικαίου, κατόχων της κυριαρχίας και μελών του έθνους. Ο μόνος «πρόδηλος» αποκλεισμός αφορά τις γυναίκες (και για πολύ καιρό ακόμα όσους δεν κατέχουν ιδιοκτησία).

Πέρα από αυτές τις ανακολουθίες, η νεότερη ιδιότητα του πολίτη επιβεβαιώνεται ως η συμπύκνωση μιας σειράς υποκειμενικών δικαιωμάτων, που μπορούν να κατισχύουν ακόμα και ενάντια στις κρατικές αρχές.

Εδώ βρίσκεται το βαθύτερο φιλοσοφικό και ανθρωπολογικό της νόημα, που εμπνέεται από την αντίληψη του Διαφωτισμού και των θεωριών του φυσικού δικαίου για το άτομο. Οι άνθρωποι είναι όντα ορθολογικά, ελεύθερα, ηθικά υπεύθυνα, ίσα απέναντι στο νόμο και οικονομικά ανεξάρτητα.

Με αφετηρία τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα, το μοντέλο του φιλελεύθερου κράτους τείνει να πάρει μορφές που ορίζονται ως «φιλελευθερο-δημοκρατικές». Και σε αυτή τη διαδικασία, με αφετηρία τις πρώτες δεκαετίες του εικοστού αιώνα, ήρθε να προστεθεί μία ακόμη θεσμική εξέλιξη που, μετά την παρένθεση του φασισμού και του ναζισμού, οδήγησε στο «κοινωνικό κράτος». Παράλληλα επιβεβαιώθηκε μια νέα αντίληψη της ιδιότητας του πολίτη, η δημοκρατική-κοινωνική, που αποδίδει σε όλους τους πολίτες όχι μόνον τα ατομικά και πολιτικά, αλλά και τα «κοινωνικά δικαιώματα». Σε όλους αναλογεί ένας βαθμός εκπαίδευσης, ευημερίας και κοινωνικής ασφάλειας, που μετριέται με τα κριτήρια που κυριαρχούν στην πολιτική κοινότητα.

Σήμερα, στις αρχές της τρίτης χιλιετίας, μετά την πλανητική νίκη της οικονομίας της αγοράς, ο σοσιαλδημοκρατικός οπτιμισμός φαίνεται να έχει χάσει το σφρίγος του. Τα κοινωνικά δικαιώματα χάνουν βαθμιαία τα γνωρίσματα της καθολικότητας και της νομικής αποτελεσματικότητας. Ορισμένοι συγγραφείς υποστηρίζουν όι οι διαδικασίες της παγκοσμιοποίησης, αφαιρώντας από τα κράτη σημαντικό μέρος των αρμοδιοτήτων τους, τείνουν να αναθέτουν σε αυτά μόνον την τήρηση της δημόσιας τάξης. Σε αυτό το πλαίσιο, ακόμη και το κοινωνικό κράτος θα έτεινε να παίζει κυρίως έναν καταπιεστικό ρόλο, μετατρεπόμενο σε «ποινικό κράτος».

Αλλοι συγγραφείς υπογραμμίζουν την αυξανόμενη ένταση ανάμεσα στα δικαιώματα των πολιτών και στις προσδοκίες των μεταναστών, που συνωστίζονται στα σύνορα των αναπτυγμένων χωρών αναζητώντας μια καλύτερη ζωή. Με τη μαζική διείσδυσή τους στα διάκενα των νομικο-πολιτικών συστημάτων των δυτικών κοινωνιών, οι μετανάστες ασκούν μιαν ακατακίνητη πίεση προς την ισότητα. Και είναι η ίδια η έννοια της ιδιότητας του πολίτη που φαίνεται να αμφισβητείται από το βάσιμο αίτημά τους να γίνουν πολίτες με πλήρη δικαιώματα των χωρών στις οποίες ζουν και εργάζονται.

Πρόκειται για μια πρόκληση πολύ ριψοκίνδυνη, επειδή η ίδια η διαλεκτική «πολίτη» και «ξένου» μεταβάλλεται από μια πίεση, η οποία αποδυναμώνει το αίσθημα του ανήκειν και της συλλογικής ταυτότητας και θέτει σε κρίση τις παραδοσιακές δομές του κράτους δικαίου. Σε αυτές τις δομές απευθύνεται το αίτημα μιας «πολυεθνικής» αναγνώρισης όχι μόνον των ατομικών δικαιωμάτων, αλλά και των ίδιων των εθνικών ταυτοτήτων των φιλοξενούμενων μειονοτήτων.

Η απάντηση σε αυτές τις διεκδικήσεις από μέρους των κρατών και των αυτόχθονων πληθυσμών ενέχει τον κίνδυνο να γραφτούν μερικές από τις πιο σκληρές και αλγεινές σελίδες στην ιστορία της Δύσης. Αλλά η κοσμοπολιτική ρητορική που επιδοκιμάζει την ιδέα της κατάργησης των κρατών και της υπέρβασης των αξιών που απορρέουν από την ιδιότητα του πολίτη, στην προοπτική μιας παγκόσμιας διακυβέρνησης, δεν φαίνεται να προσφέρει κάποια αξιόπιστη και ευκταία προοπτική.